Czym jest interlingwistyka?

Autor: Vĕra Barandovská-Frank

Wstęp: Jerzy Leyk

Należy zauważyć, że pojęcie „interlingwistyki” nie ma obecnie stabilnego, jednolicie przyjętego rozumienia wśród naukowców. Zgodnie z dotychczasową praktyką podstawowym obiektem badawczym interlingwistyki są języki o genezie skonstruowanej/zaprojektowanej przeznaczone do tematycznie ogólnej komunikacji człowiek-człowiek lub symulujące taką komunikację (w światach wyobrażonych, fikcyjnych). Dalszy rozwój takiego języka może być mniej lub bardziej naturalny (pod wpływem społecznym użytkowników danego języka). Samo badanie tych języków staje się interdyscyplinarnym, gdyż dotyczy między innymi perspektyw językowych, społecznych, psychologicznych, historycznych, kulturowych (w tym literackich), pedagogicznych, filozoficznych i politycznych związanych z ich powstawaniem oraz funkcjonowaniem.
Są autorzy, którzy postulują szersze pole badań interlingwistyki, na przykład funkcjonowania języków w komunikacji ponadetnicznej w ogóle – o tym poniżej.
Z kolei języki programowania stosowane w informatyce czy systemy symboli (np. naukowe, drogowe), choć sztuczne, nie stały się przedmiotem badań interlingwistyki.
Interlingwistyka we wspomnianym sensie obejmuje „esperantologię” jako naukowe podejście do języka esperanto i związane z nim wyżej wymienione perspektywy badawcze.

Historia

Poniżej kilka podstawowych faktów historycznych wyjaśniających, jak ta nauka powstała, rozwijała się i trwa.

Termin pochodzi od podstawowego słowa interlingua, w znaczeniu „międzynarodowy język pomocniczy”. Jako pierwszy użył go włoski matematyk Giuseppe Peano (Peano 1903:74). Sam zaproponował w tej roli uproszczoną łacinę. Ponadto był dyrektorem organizacji językowej „Academia pro Interlingua”, której członek Jules Meysmans (Meysmans 1911:14) zaproponował nazwanie „interlingwistyki” nauką zajmującą się ustalaniem standardów budowy języków pomocniczych. Tworzenie języków istniało już w starożytności i renesansie, najczęściej w ramach filozofii i oświecenia. Pierwszym stosunkowo powszechnie używanym językiem nowożytnym, świadomie zbudowanym dla celów międzynarodowego porozumienia, był Volapük niemieckiego prałata Johanna Martina Schleyera (Schleyer 1880). Nieco później pojawiło się funkcjonujące do dziś esperanto, nazwane oryginalnym pseudonimem autora, żydowskiego lekarza Ludwika Łazarza Zamenhofa (Esperanto 1887). Sama „Academia pro Interlingua” była również zaangażowana w wiele innych projektów.

Jej członkami byli również zawodowi lingwiści, głównie duński fonetyk i anglista Otto Jespersen, który opowiadał się za interlingwistyką jako niezależną dyscypliną językową. Początek jego artykułu „Nowa nauka: interlingwistyka” (Jespersen 1930:57) jest cytowany jako pierwsza definicja tej nauki: Rozwija się nowa nauka: interlingwistyka – to część językoznawstwa, która zajmuje się strukturą i podstawowymi ideami wszystkich języków w celu ustanowienia standardu dla interjęzyków, t.j. języków pomocniczych przeznaczonych do ustnego i pisemnego użytku między osobami, które nie mogą się porozumieć za pomocą swoich języków ojczystych. (w oryginale: „A new science is developing, Interlinguistics – that branch of the science of language which deals with the structure and basic ideas of all languages with the view to the establishing of a norm for interlanguages, i.e. auxiliary languages destined for oral and written use between people who cannot make themselves understood by means of their mother tongues.„)

Była to reakcja na konferencję, która odbyła się w 1930 roku w Genewie: IALA (International Auxiliary Language Association – założone w 1924 w Nowym Jorku), oceniło kilka projektów międzynarodowych języków pomocniczych i wyraziło potrzebę współpracy lingwistów i interlingwistów, tj. między teorią a praktyką. W szczególności holenderski latynista Willem Manders postulował wobec interlingwistyki nie tylko ustanowienia standardów interjęzykowych, ale także poszukiwania najbardziej satysfakcjonującego rozwiązania problemu międzynarodowej komunikacji językowej. W jego książce „Interlinguistics and Esperantology” (Manders 1950) esperantologia pojawia się jako niezależna gałąź interlingwistyki, skupiona na esperanto jako najbardziej możliwym rozwiązaniu.

Austriacki terminolog Eugen Wüster uważał, że interlingwistyka powinna świadomie wpływać na rozwój języków, w tym języków etnicznych. Wprowadził termin Plansprache („język planowy”, Wüster 1931), którym chciał odpowiednio przetłumaczyć na język niemiecki termin „język sztuczny” używany przez Jespersena. Według Wüstera językoznawstwo konstruktywne można by zatem nazwać Sprachplanung („planowanie języka”). Termin „Plansprache”, t. j. „język planowy” jako synonim „interjęzyka” został przejęty przez autorów niemieckich i esperantystów. W latach 80. pojawił się nawet termin lingwistyka planistyczna i czasopismo w języku esperanckim o tej samej nazwie.

Ponadto istnieje termin planowanie języka. Termin ten został po raz pierwszy użyty przez szwajcarskiego germanistę Frederica Bodmera (Bodmer 1944). Planowanie językowe dotyczyło wówczas opracowania już istniejących języków etnicznych lub dialektów do użytku narodowego, na przykład nowego hebrajskiego (terminu tego użył w 1948 r. Haugena). W 1968 roku estoński lingwista Valter Tauli (Tauli 1968) zaproponował szerszą definicję, która obejmowała również języki międzynarodowe: Planowanie językowe to metodyczna czynność polegająca na regulowaniu i ulepszaniu istniejących języków lub tworzeniu nowych języków regionalnych, narodowych lub międzynarodowych (w oryginale: „Language planning is the methodical activity of regulating and improving existing languages or creating new common regional, national or international languages.”) W swojej książce „Wstęp do teorii planowania językowego („Introduction to a theory of language planning„) zdefiniował interlingwistykę następująco: Interlingwistykę można zdefiniować jako naukę o międzynarodowym planowaniu językowym, a dokładniej jako gałąź teorii planowania językowego, która bada zasady, metody i taktykę międzynarodowego planowania językowego. Przez język międzynarodowy rozumiemy uniwersalny język, który ma być używany jako środek komunikacji między jednostkami należącymi do różnych społeczności językowych.

(w oryginale: „Interlinguistics can be defined as the science of international language (IL) planning, or more precisely, the branch of theory of language planning which investigates the principles, methods and tactics of IL planning. By IL is meant a universal language to be used as a means of communication by individuals belonging to different language communities.„) (Tauli 1968:41).

Jednak do lat 50-ych XX wieku interlingwistyka zajmowała się prawie wyłącznie językami planowymi, zwłaszcza działalność profesjonalnej organizacji interlingwistycznej IALA przyciągnęła uwagę lingwistów. Po stwierdzeniu, że żaden z istniejących języków pomocniczych nie jest w pełni odpowiedni jako język międzynarodowy, IALA uruchomiła w 1952 roku własny projekt Interlingua, który jednak nigdy nie dotarł do bazy użytkowników większej niż esperanto. Interlingwistyka przestała wówczas szukać/budować idealnego języka pomocniczego i zaczęła podążać innymi ścieżkami. Niemiecki esperantysta Artur Bormann (Bormann 1959/60:23) zaproponował trzy główne poddziedziny:

Interlingwistyka ogólna powinna badać podstawowe relacje między językiem, jednostką i społeczeństwem, wyprowadzać z tych relacji zasady wyboru języka międzynarodowego oraz obserwować jego skutki polityczne, kulturowe, socjologiczne i ekonomiczne.
Interlingwistyka specjalna bada relacje między językami międzynarodowymi i narodowymi, obserwując, jak wzajemnie na siebie wpływają – a więc w pewnym sensie interlingwistyka porównawcza.
Interlingwistyka praktyczna zajmuje się samym językiem międzynarodowym, jego słownikiem, gramatyką, stylistyką i dalszym rozwojem.

W latach 70-ych XX wieku. koncepcja interlingwistyki zawierała tak wiele różnych podejść, że mówiono nawet o „szkołach” (Haupenthal 1976: 1). Jednym z nich było podejście radzieckie: zajmowanie się głównie polityką językową, socjolingwistyką, dwujęzycznością, wielojęzycznością i standaryzacją różnych języków etnicznych, bo Związek Radziecki był państwem wielonarodowym i wielojęzycznym. Zdaniem moskiewskiego językoznawcy Siergieja Kuzniecowa (Kuzniecow 1982/1987) interlingwistyka ogólna powinna interesować się sytuacją językową świata, wielojęzycznością, międzynarodową komunikacją językową, wzajemnymi wpływami i internacjonalizmami językowymi, rozwiązywaniem problemów komunikacji międzynarodowej za pomocą zarówno języków naturalnych, jak i planowych. Specjalna interlingwistyka powinna obejmować teorie poszczególnych języków planowych, a więc także esperantologię. Sławista Aleksandr Duliczenko z uniwersytetu w Tartu specjalizował się w pansłowiańskich językach planowych i jest twórcą interlingwistyki słowiańskiej.

Węgierski slawista István Szerdahelyi założył Wydział Esperanta na uniwersytecie Eötvösa Loránda w Budapeszcie i napisał uniwersytecki podręcznik interlingwistyki (Szerdahelyi 1979). Współczesne koncepcje interlingwistyki stale poszerzają pole swoich zainteresowań. Niemieckie stowarzyszenie interlingwistów Gesellschaft für Interlinguistik, założone w 1991 roku przez Detleva Blanke (http://www.interlinguistik-gil.de), nadal praktykuje jego definicję: Interlingwistyka to interdyscyplinarna dziedzina językoznawstwa, która bada międzynarodową komunikację językową ze wszystkimi jej politycznymi, ekonomicznymi, lingwistycznymi, informacyjnymi i innymi aspektami (w oryginale: „Die Interlinguistik ist eine interdisziplinäre sprachwissenschaftliche Disziplin, welche die internationale sprachliche Kommunikation mit allen ihren politischen, ökonomischen, linguistischen, informationstheoretischen und anderen Aspekten erforscht.“) (Blanke 1985:293). Wg tego podejścia Interlingwistyka stała się więc nauką prawdziwie interdyscyplinarną, współpracującą z dydaktyką, pedagogiką, socjologią, filozofią, dokumentacją, semiotyką, terminologią, komunikacją naukową, informatyką, logiką, cybernetyką, problemami sztucznej inteligencji i wieloma innymi, w tym kulturą i religią.

Węgierska lingwistka Ilona Koutny założyła i od 1997 roku prowadzi Międzynarodowe Podyplomowe Studia Interlingwistyczne na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. (http://interl.amu.edu.pl/interlingvistiko/index.html). Studia trwają trzy lata i łączą nauczanie stacjonarne i zdalne. Zdobywa się podstawową wiedzę z zakresu językoznawstwa ogólnego, interlingwistyki, komunikacji międzynarodowej i międzykulturowej oraz koncentruje się na językoznawstwie, kulturze i ruchu esperanto. Ostatni rok poświęcony jest specjalizacji, wybiera się między komunikacją, językoznawstwem, literaturoznawstwem, tłumaczeniem, lingwistyką planistyczną i metodyką nauczania. W 2022 roku rozpoczęły się tam regularne stacjonarne 2-letnie międzynarodowe studia magisterskie z interlingwistyki jako specjalizacja na kierunku językoznawstwo i zarządzanie informacją. (https://kml.amu.edu.pl/interlingwistyka/) W programie znajdują się m.in. przedmioty językoznawcze (typologia językowa, polityka językowa i opis językoznawczy esperanta), komunikacja międzykulturowa (w esperanto) oraz przedmioty z zakresu zarządzania informacją (w języku angielskim).

Conlangs – języki skonstruowane

Pojawienie się Internetu w latach 90-ych przyniosło zaskakujący wzrost zainteresowania konstruowaniem języków. W 1991 roku amerykańska grupa dyskusyjna „Constructed Language Mailing List” (http://listserv.brown.edu/archives/conlang.html) zaczęła funkcjonować za pośrednictwem poczty elektronicznej, wraz z Journal of Planned Languages Ricka Harrisona i utworzeniem wielojęzycznego słownika dwóch tysięcy podstawowych angielskich słów z tłumaczeniem na różne języki planowe. Działalność ta została mocno rozwinięta poprzez wynalezienie globalnej sieci, która od 1994 roku w pełni zadomowiła się w Internecie. Społeczności interlingwistów masowo utworzyły swoje strony www, co umożliwiło natychmiastowe rozpowszechnienie.

Termin „języki skonstruowane”, wprowadzony kiedyś przez Otto Jespersena, został następnie skrócony do „”conlang”, aby wskazać wszystkie języki świadomie skonstruowane, bez względu na to, w jakim celu. Stąd wywodzą się „conlanging” = tworzenie języków i „conlanger” = twórca języka, autor. Językiem conlangerów był od początku (amerykański) angielski, zwłaszcza ze względu na dominujące amerykańskie technologie komputerowe, którymi posługuje się głównie młodzież. Terminu „język planowany” zaczęto unikać ze względu na jego przywiązanie do esperanta, które uważa się za przestarzałe, ponieważ komunikacja międzynarodowa działa już zadowalająco w języku angielskim. Z powodu tej krytyki doszło do schizmy, która w 1996 roku oddzieliła wszystkie języki pomocnicze („auxlang”, czyli język pomocniczy) z „Listy mailingowej języków sztucznych”. Zebrał je w szczególności amerykański językoznawca Jay Bowks w swoim Projecto Auxlingua (1996-2005). W końcu zdał sobie sprawę, że liczba „auxlangów” wciąż rośnie, nie przynosząc żadnego rozwiązania, ponieważ projekty konkurują ze sobą i żaden nie dociera do znacznej społeczności użytkowników. Po wprowadzeniu Wikipedii, Jay Bowks poświęcił się Wikipedii w Interlingua.

Podczas gdy nowe projekty języków pomocniczych osiągają liczbę kilkuset, liczba innych „conlangów” zbudowanych dla zabawy i celów eksperymentalnych (artlangs = języki artystyczne i engelangs = języki inżynierskie) powiększa się do tysięcy. Jeffrey Henning zebrał w swoim portalu Langmaker (1995-2008) demokratycznie wszystkie rodzaje conlangów, czyniąc tworzenie języka intelektualnym hobby w swoim czasopiśmie Model Languages: tak jak budujesz na przykład modele pociągów, możesz tworzyć języki (modele) dla zabawy. Portal stał się bardzo popularny i połączony z licznymi grupami dyskusyjnymi, przeszedł kilka przekształceń i ostatecznie upadł z powodu wirusów komputerowych. Część materiałów została opublikowana w formie książkowej (Henning 2020). Obecnie nie do przebrnięcia jest ilość kolejnych portali mniej lub bardziej wyspecjalizowanych w różnych typach conlangów. Zadzwońmy po prostu do Zompist Marka Rosenfeldera (http:www.zompist.com/). Opublikował najpierw zdalnie, potem w formie książkowej podręcznik „conlangingu” The Language Construction Kit, a następnie serię książek dla zaawansowanych autorów „artlangów” (Rosenfelder 2010, 2012, 2013, 2018 itd.

Zainteresowanie językami artystycznymi w dziełach fantasy i science fiction ogromnie wzrosło za sprawą amerykańskich seriali filmowych, m.in. Star Trek z klingonem, Avatar z Na’vi i Games of Thrones z językami valyriańskimi i dothrackimi. Języki te zostały zbudowane przez zakontraktowanych lingwistów. David Peterson, autor dwóch ostatnich, (współ)założył w 2007 roku Language Creation Society (https://conlang.org), profesjonalną organizację zajmującą się „conlangingiem”, która oferuje tworzenie artystycznych języków głównie dla przemysłu rozrywkowego (filmy, powieści, strony internetowe, reklamy, festiwale, gry komputerowe itp.), a ponadto obejmuje dwustu „conlangerów” z całego świata, którzy kontaktują się nie tylko zdalnie, ale także podczas konferencji stacjonarnych. Peterson w międzyczasie stworzył kolejne języki artystyczne i uczy „conlangingu” według swojej książki (Peterson 2015).

Zainteresowanie takimi językami fantastycznymi jest ewidentnie tak duże, że włoski informatyk-lingwista Federico Gobbo proponuje nową gałąź interlingwistyki zwaną językoznawstwem hollywoodzkim (Gobbo 2020:38), której uczy (w języku angielskim) w specjalnej katedrze Swiatowego Związku Esperanckiego UEA na Uniwersytecie w Amsterdamie. Wprowadzanie do interlingwistyki jest oferowane na przemian w pierwszym semestrze a kurs esperanta w drugim semestrze, w wymiarze czterech godzin tygodniowo.

Konkluzje

Jak widać, zawartość przedmiotu nauki i studiów o nazwie „Interlingwistyka” stale ewoluuje. Szerokie spektrum możliwych dziedzin można uznać za wzbogacenie prac badawczych, przy czym dyskutuje się co ma być włączone do tej dyscypliny: czy należy do niej planowanie (projektowanie) języków i standaryzacja językowa języków etnicznych lub rozwój pidginów i języków kreolskich (co proponują m.in. studenci z Poznania), czy powinina interesować się tłumaczeniami, kodami, językami programowania i sztuczną inteligencją, czy powinna zająć się językami projektowanymi typu „conlanging” (patrz Stria 2016) i hollywoodzkimi językami projektowanymi, jaką rolę powinny odgrywać tradycyjne języki planowe i esperantologia (patrz Koutny 2015), czy należy badać język angielski w roli lingua franca, itp. Wciąż więc poszukuje się dokładnej definicji interlingwistyki i jednolitej opinii o jej obszarach badawczych. Jej jakość i dalszy rozwój zależą również od profesjonalnego podejścia i istnienia odpowiednich wydziałów studiów, czy to na uniwersytetach, czy w innych równorzędnych instytucjach i stowarzyszeniach, które nie ograniczają się do środowiska esperantystów (por. Barandovská-Frank 2018, 2020).

Tłum. z esperanta: JL

Bibliografia

Barandovská-Frank, Vĕra (2018): Concept(s) of Interlinguistics. W: Język Komunikacja Informacja 13/2018, Rys, Poznan, str.15-31

Barandovská-Frank, Vĕra (2020): Interlingvistiko. Enkonduko en la sciencon pri planlingvoj, Rys, Poznań

Blanke, Detlev (1985): Internationale Plansprachen. Akademie-Verlag, Berlin

Bodmer, Frederick (1944): The loom of the Language. A Guide to Foreign Language for the Home Student. Allen & Unwin, London

Bormann, Artur (1959/60): Grundzüge der Interlinguistik. W: Sprachform 3 (1959/60), p. 14-23

Esperanto, Dr. (1887): Международный языкъ. Предисловіе и полный учебникъ.Warszawa

Gobbo, Federico (2020): Introduction to Interlinguistics. Grin Verlag, München

Haupenthal, Irmi & Reinhard (2013): Auswahlbibliographie zur Interlinguistik und Esperantologie. Selekta bibliografio pri interlingvistiko kaj esperantologio. Iltis, Bad Bellingen

Haupenthal, Reinhard (eld., 1976): Plansprachen. Beiträge zur Interlinguistik. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt

Henning, Jeffrey (2020): Langmaker: Celebrating Conlangs. Yonagu Books, Chicago

Jespersen, Otto (1931): A new science: Interlinguistics, W: Psyche, London, 1930-31/3, str. 57-67 (http://interlanguages.net/IL.html)

Koutny, Ilona (2015): A typological description of Esperanto as a natural language, W: Język Komunikacja Informacja 2015/10, Rys Poznań, str. 43-62

Kuznecov, Sergej Nikolajeviĉ (1982): Osnovy interlingvistiki. Universitet družby narodov, Moskva

Kuznecov, Sergej Nikolajeviĉ (1987): Teoretiĉeskie osnovy interlingvistiki. Izdatelstvo universiteta družby narodov, Moskva

Manders, Willem (1950): Interlingvistiko kaj esperantologio. Muusses, Purmerend

Meysmans, Jules (1911): Une science nouvelle, W: Lingua Internationale, Bruxelles, 1.1911/12/8, p. 14-16

Peano, Giuseppe (1903): De latino sine flexione, W: Rivista di mathematica, Torino, VIII, str. 74-83

Peterson, David Joshua (2015): The Art of Language Invention. From Horse-Lord to Dark Elves, the Words behind World-Building. Penguin Books, New York

Rosenfelder, Mark (2010): The Language Construction Kit. Yonagu Books, Chicago

Rosenfelder, Mark (2012): Advanced Language Construction. Yonagu Books, Chicago

Rosenfelder, Mark (2013): The Conlanger’s Lexipedia. Yonagu Books, Chicago

Rosenfelder, Mark (2018): The syntax Construction Kit. Yonagu Books, Chicago

Schleyer, Johann Martin (1880): Volapük. Die Weltsprache: Entwurf einer Universalsprache für alle Gebildete der ganzen Erde. Tappen, Sigmaringen

Szerdahelyi, István (1979): Bevezetés az interlingvisztikába. ELTE, Budapest

Stria, Ida (2016): Inventing languages, inventing worlds. Towards a linguistic world view of artificial languages. Wydzial Neofilologii UAM, Poznań

Tauli, Valter (1968): Introduction to a Theory of Language Planning. Almquist & Wiksells, Uppsala

Wüster, Eugen (1970/3): Internationale Sprachnormung in der Technik. Besonders in der Elektrotechnik. (Die nationale Sprachnormung und ihre Verallgemeinerung), H. Bouvier