Autor: Jerzy Leyk

Esperanto jest językiem o planowej (sztucznej) genezie, który stale rozwija się i ewoluuje podobnie jak języki etniczne. Zasady języka i trzon słownictwa zostały utworzone przez Ludwika Zamenhofa, lekarza z Warszawy i opublikowane w Warszawie w roku 1887 najpierw po rosyjsku, a potem w tym samym roku także po polsku, francusku i niemiecku pod nazwą Języka Międzynarodowego.

Język ten zaczął być później nazywany esperanto, od pseudonimu jego twórcy Doktoro Esperanto (doktor mający nadzieję).

Dość szybko nowy język znalazł chętnych do nauczenia się i zaczął się rozpowszechniać w Europie. Powstawały tłumaczenia literatury z różnych języków na esperanto, piśmiennictwo esperanckie, słowniki i podręczniki do nauki.

Pod względem typologicznym język esperanto mógłby być zaliczony do języków indoeuropejskich ze względu na słownictwo, wymowę, alfabet, pisownię i reguły gramatyczne i z tego względu jest on także kulturowo europocentryczny.

Rozpatrywanie i klasyfikowanie osób w jakiś sposób powiązanych z esperantem i jego użytkowników wymaga wprowadzenia kilku rozróżnień m.in. wg kryteriów stopnia opanowania języka, intensywności używania i kontaktów oraz motywów zaangażowania.

Na potrzeby niniejszego artykułu wprowadzam poniższe pojęcia i ich określenia.

Pojęcia dotyczące kryterium stopnia opanowania (przyswojenia) języka

Esperantofon, osoba mówiąca po esperancku – osoba zdolna posługiwać się językiem esperanto dość swobodnie, np. na poziomie B1+/B2 (jest to na ogół minimalny poziom oczekiwany od absolwentów szkolnictwa średniego w Europie jeśli chodzi o pierwszy język obcy).

Z tej definicji wynika m.in., że uczący się, który jeszcze nie opanował w tym stopniu języka esperantofonem nie jest.

W grupie tej znajdują się m.in. osoby od dziecka posługujące się esperantem, często jako pierwszym językiem lub dzieci bilingwalne/multilingwalne, po esperancku potocznie określane jako denaska esperantisto (esperantysta od urodzenia). Jest to rodzimy użytkownik esperanta.

Uczący się esperanta obligatoryjnie – osoba ucząca się esperanta z obowiązku, przed osiągnięciem poziomu esperantofona. Np. poprzez wybór esperanta jako drugiego języka obcego w szkole/na uczelni lub osoba przystępująca do eksperymentu językowego z uczeniem się esperanta. Jest to grupa stosunkowo niewielka.

Uczący się esperanta dobrowolnie – osoba ucząca się esperanta z ciekawości, bez obowiązku, przed osiągnięciem poziomu esperantofona. Np. poprzez uczestnictwo w kursach stacjonarnych lub zdalnych albo jako samouk. Jest to największa grupa osób mająca kontakt z esperantem.

Co znamienne, proporcje uczących się esperanta obowiązkowo i dobrowolnie są całkowicie odwrotne niż w przypadku uczenia się języków etnicznych jako języka obcego.

Dotyczące kryteriów społecznych, kulturowych i psychologicznych

Środowiska esperanckie – termin obejmuje osoby w jakikolwiek sposób związane z esperantem lub działaniami pro-esperanckimi. Osoby te mogą być ze sobą społecznie powiązane w sposób luźny lub czasowo bardziej trwały albo w ogóle nie mieć między sobą kontaktów. Jest to pojęcie o najszerszym zakresie osobowym.

Społeczność esperancka – kategoria grupy społecznej, której istotą jest istnienie więzi społecznej łączącej te osoby i dające im poczucie wspólnej przynależności.  W tym przypadku jest to zbiorowość osób związanych z esperantem i praktykujących w związku z tym kontakty społeczne w języku esperanto lub wspólne działania pro-esperanckie (osoby te niekoniecznie są esperantofonami).

Ruch esperancki – kategoria ruchu społecznego, a więc działań społecznych nie mieszczących się w zastanych ramach instytucjonalnych mających na celu dokonanie jakiejś zmiany w społeczeństwie. W tym przypadku celem jest co najmniej rozpowszechnianie esperanta w środowiskach pozaesperanckich (zewnętrznych). Ruchy esperanckie były i są różnorakie w zależności od przekonań o charakterze polityczno-społecznym (np. deklaratywnie apolityczne, robotnicze, katolickie, inne o charakterze religijnym lub quasi religijnym, marksistowskie, światopoglądowo neutralne).

Ruch esperancki z biegiem lat wytworzył społeczność esperancką, która istnieje obiektywnie sama w sobie bez względu na to czy ruch osiągnął swoje pierwotne cele w jakimkolwiek stopniu czy nie. Społeczność esperancka jest w sensie socjologicznym nosicielem, a więc przetrwalnikiem języka i kultury esperanckiej.

Esperantysta

Pojęcie esperantysty wymaga doprecyzowania ze względu na przypisywane mu zróżnicowane znaczenie i konotacje zarówno w ramach społeczności esperanckiej jak i poza nią.

W obrębie środowisk esperanckich i społeczności esperanckiej występują m.in. następujące niuanse pojęciowe do rozróżnienia:

Esperantysta w szerokim znaczeniu – ogólnie, osoba w jakikolwiek sposób związana z esperantem. W tym ujęciu nie jest istotny ani poziom znajomości języka, ani stopień zaangażowania czy więzi społecznej, ani motywacje danej osoby.

Esperantysta w wąskim znaczeniu – osoba aktywnie zaangażowana w danym okresie życia (choćby epizodycznie) w doskonalenie lub utrwalanie znajomości języka oraz//lub propagowanie języka esperanto poprzez uczestnictwo w życiu społeczności esperanckich. W tym ujęciu nie jest istotny poziom znajomości języka (czyli fakt bycia esperantofonem lub nie).

Prawdziwy esperantysta (esp. vera esperantisto – termin używany wewnętrznie w społeczności esperanckiej) – osoba podzielająca aktualnie dominujące cele danego ruchu esperanckiego i związane z nimi przekonania o doniosłej roli esperanta dla ludzkości, zaangażowana w ich propagowanie. Powinien być esperantofonem.

Warto zwrócić w tym miejscu uwagę na to, że wg reguł słowotwórstwa esperanckiego samo słowo esperantisto powinno oznaczać osobę zawodowo zajmującą się esperantem (analogicznie: anglisto – anglista, frizisto – fryzjer) lub wyznawcę pewnej ideologii (np. marksisto – marksista, socjalisto – socjalista). Takiego typu znaczenia to pojęcie jednak nie uzyskało. Bardziej adekwatne byłoby np. esperantano (zwolennik esperanta), ale się nie przyjęło w uzusie.

W świecie zewnętrznym wobec środowisk i społeczności esperanckich znaczną rolę odgrywają konotacje związane z percepcją aktywności środowisk esperanckich. Są one nierzadko obciążone ładunkiem pejoratywnym. Z tej perspektywy bardziej zasadne jest używanie liczby mnogiej:

Esperantyści wg kryterium językowego– osoby mówiące po esperancku. Percepcja znaczeniowo zbliżona do w/w esperantofonów. Konotacja nacechowana jest neutralnie lub pozytywnie (ciekawostkowo).

Esperantyści wg kryterium zaangażowania– osoby działające aktywnie na rzecz rozpowszechnienia esperanta. Percepcja znaczeniowo zbliżona do w/w esperantystów w wąskim znaczeniu. Konotacja nacechowana jest na ogół neutralnie, ale czasem pejoratywnie.

Esperantyści wg kryterium quasi ideologicznego– osoby działające aktywnie na rzecz odgórnego wprowadzenia esperanta z pobudek natury ideologicznej, działający nierzadko w sposób prozelicki, narzucający. Percepcja znaczeniowo nieco zbliżona do w/w prawdziwych esperantystów.  Konotacja w świecie zewnętrznym nacechowana zdecydowanie pejoratywnie, odrzucająco.

Ponieważ sam stosunek do języka esperanto bywa w środowiskach pozaesperanckich pochodną sposobu percepcji esperantystów jako jego nosicieli, to w przypadku percepcji tych środowisk w sposób quasi ideologiczny pejoratywny stosunek do nich przenosi się także na sam język esperanto. Widoczne to jest szczególnie w środowiskach naukowych nastawionych negatywnie do tej kategorii esperantystów uważanych za dziwaków, ludzi oderwanych od rzeczywistości, fanatycznych. Aby takiemu odbiorowi zapobiec symptomatyczne jest np. nieużywanie słowa „esperanto” na określenie języka lecz „Internacia Lingvo” (język międzynarodowy – tak jak pierwotnie u Zamenhofa, jego kreatora), w skrócie ILo (po esperancku „narzędzie”) przez naukowców z AIS (Międzynarodowa Akademia Nauk) posługujących się esperantem w artykułach, pracach dyplomowych, na konferencjach, itp.

Charakterystyka społeczności esperanckiej pod względem postaw i motywacji

Postawy i motywacje osób, grup oraz instytucji esperanckich tworzących globalną społeczność esperancką są zróżnicowane. Ze względu na dominujące postawy i motywacje w tym zakresie można wyróżnić następujące główne nurty (bazujące na wyznawanych paradygmatach, niekoniecznie uświadamianych sobie):

Desupryści (esp. desupristoj) – nurt przeświadczony o wyjątkowej roli esperanta w komunikacji ponadetnicznej i z tego względu zabiegający o odgórne wprowadzenie esperanta przez instytucje międzynarodowe (np. UNESCO, ONZ, Parlament Unii Europejskiej) lub krajowe (rządy, ministerstwa, parlamenty krajowe) jako podstawowego języka obcego do globalnej komunikacji. Desupryzm przez dziesiątki lat był paradygmatem dominującym, szczególnie wśród aktywu esperanckiego. Początkowym hasłem trwającym od zarania esperanta były np. slogany fina venko (ostateczne zwycięstwo), dua lingvo por ĉiuj (drugi język dla każdego), czy też konieczność przeciwstawiania się językowi angielskiemu (angielski jako wróg esperanta) ukierunkowane na odgórne wprowadzenie esperanta jako pierwszego języka obcego dla wszystkich. Konglomerat tego typu przekonań określany jest jako tzw. pracele ruchu esperanckiego.

Aktualnie znaczenie pracelów i desupryzmu w środowiskach esperanckich się zmniejsza. Ma na to niewątpliwie wpływ m.in. brak sukcesów w tych zabiegach. Obserwowana jest stopniowa, zawężająca ewolucja celów stawianych przez desupryzm i jego zwolenników. Brak sukcesów tego podejścia doprowadził pod koniec 20-go wieku np. do lansowania przez desuprystów najpierw tez o imperializmie językowym (tj. narzucaniu języka angielskiego, francuskiego lub rosyjskiego przez mocarstwa), a potem koncepcji trójjęzyczności, tj. znajomości przez każdego swego języka ojczystego, wprowadzanego odgórnie i obowiązkowo esperanta oraz angielskiego lub innego języka obcego zależnie od regionu. Na rzecz tego typu rozwiązań, poza tym, że esperanto jest językiem łatwiejszym do opanowania niż języki etniczne (co jest niezaprzeczalne) ma działać przekonanie nazywane w środowiskach esperanckich interna ideo (idea wewnętrzna). Jest to pojęcie dość mgliste – ma oznaczać, że wprowadzenie powszechności esperanta będzie jakoby implikowało automatycznie złagodzenie konfliktów między narodami. Jak można zauważyć – dla porównania – powszechność łaciny w warstwach wyższych w średniowiecznej Europie nie przynosiła pokoju między narodami, mimo, że łacina podobnie jak teraz esperanto nie była wówczas językiem dnia codziennego w żadnym państwie, a więc w tym sensie neutralna.

Narzędziowcy (esp. rimedanoj) – nurt przyjmujący założenie, że esperanto może być dobrym choć nie jedynym narzędziem do realizacji celów danej grupy wymagających znajomości języka obcego. Narzędziowców nie interesuje ani slogan fina venko, ani slogany drugiego lub trzeciego języka dla każdego. Istotą tego podejścia jest, to że istnieją w różnych krajach osoby znające esperanto  (esperantofoni), a zatem: 1) można do nich dotrzeć w tym języku ze swoim przekazem lub 2) poprzez uczenie się esperanta przez jednostkę można takiej osobie przysporzyć cennych dla niej wartości.

Działaniami opartymi na pierwszym z w/w założeń mogą być działania propagandowe o charakterze politycznym finansowane lub współfinansowane  przez instytucje państwowe: pisma w języku esperanto pełne bardziej lub mniej subtelnej propagandy o zabarwieniu ideologicznym jak np. periodyki związków/stowarzyszeń esperanckich w dawnych krajach socjalistycznych, (szczególnie der esperantist w byłej NRD, El Popola Ĉinio w Chinach, czasopismo PACO wydawane w kilku krajach socjalistycznych), rozgłośnia esperancka Polskiego Radia, broszury i książki propagandowe.

Całkowicie odmiennym podejściem typu narzędziowego są działania oparte na drugim z w/w założeń. Są one pozbawione elementów indoktrynacji i wykorzystywania esperanta jako środka komunikacji do innych celów. Nastawione są na przynoszenie oferowanych wartości ich odbiorcom, pozbawione są wątków ideologicznych zarówno politycznych jak i desuprystycznych, np.: umożliwianie kontaktów i wyjazdów zagranicznych studentom i młodzieży (m.in. w Polsce przez PSEK – Ogólnopolski Komitet Studenckich Kół Naukowych, w Niemczech przez GEJ – Germana Esperanto Junularo), rozwój uczelnianych kół naukowych (m.in. w Polsce i na Węgrzech), studia interlingwistyczne i/lub esperantologiczne na uczelniach wyższych (np. Budapeszt, Poznań), organizowanie turnusów wypoczynkowych z nauką esperanta, uniwersytet i Międzynarodowa Akademia Nauk z siedzibą w San Marino. Innym wątkiem są kursy esperanta na uniwersytetach 3-go wieku lub dla młodzieży z niepełnosprawnościami mającymi na celu rozwój komórek neuronalnych w mózgu.

Dobrym przykładem tego nurtu jest uczenie się esperanta jako drugiego języka obcego, aby w nim zdać egzamin lub napisać pracę dyplomową w przypadku konieczności realizacji tego zadania w 2 językach obcych, np. dość częste w szkolnictwie średnim na Węgrzech w latach 70-80 ubiegłego wieku. Uczący się wybierali esperanto nauczane w szkole ze względu na stosunkowo szybkie i łatwiejsze osiągnięcie dobrego poziomu kompetencji.

Raumiści (esp. raŭmanoj) – nurt tożsamościowy przyjmujący za podstawę istnienie globalnej i lokalnych społeczności esperanckich takie jakie aktualnie się wytworzyły na przestrzeni wielu dziesiątek lat na bazie języka esperanto i wartości jakie przynoszą one swoim członkom tu i teraz.

Nazwa pochodzi od miasta Rauma w Finlandii, gdzie w roku 1980 w czasie kongresu TEJO (Światowa Organizacja Młodzieży Esperanckiej) został sformułowany manifest, który odrzuca aktualność i sensowność w/w praceli, a w zamian za to opiera tożsamość członków społeczności esperanckiej na tym czym ona faktycznie aktualnie jest, a więc rozumianej jako swego rodzaju dobrowolnie wybrana mniejszość językowa z własnymi wartościami istotnymi i cennymi dla nich. Z socjologicznego punktu widzenia jest to przynależność wtórna, gdyż każdy z jej uczestników zanurzony jest przede wszystkim w swej społeczności prymarnej, w której wiedzie swe życie codzienne (edukacja, zarobkowanie, itd.).

Nurt raumistyczny przeplata się z drugim rodzajem w/w nurtu narzędziowego. Staje się obecnie w środowiskach esperanckich dominująco praktykowany i przyjmowany, choć niekoniecznie świadomie rozpoznawany.

Samotnicy (esp. izoluloj) – tym mianem można określić osoby będące esperantofonami, znającymi dość dobrze język esperanto, ale nie wiążącymi się wcale lub bardzo sporadycznie ze społecznościami esperanckimi. Wśród nich znajdują się także osoby twórcze w języku esperanto, naukowcy, czytelnicy prasy esperanckiej, którzy nie są aktualnie zainteresowani aktywniejszym uczestnictwem w życiu społeczności esperanckich. Tym niemniej można tę zbiorowość przypisać do wyżej zdefiniowanych szeroko rozumianych środowisk esperanckich.

Jak widać są esperantofoni, którzy nie kwalifikują się do miana esperantystów (w węszym sensie): nie działają, nie uczestniczą czynnie w życiu społeczności esperanckich, ich kontakt z językiem może być sporadyczny. Z drugiej strony są osoby, które mimo swego zaangażowania nie nauczyli się języka na tyle, aby móc się nim posługiwać na poziomie esperantofona.

Liczby esperantofonów i esperantystów w świecie lub w poszczególnych krajach są trudne do oszacowania. Nie ma wiarygodnych statystyk w tym zakresie. To jest zrozumiałe, np. wielu esperantofonów nie jest nigdzie rejestrowanych, nie mają takiej potrzeby, a poza tym mogą być zupełnie nieczynni w społecznościach esperanckich (czyli mimo nawet epizodycznego pojawienia się w przeszłości niewidoczni w rozpatrywanym okresie).

Użyteczność nauki języka esperanto

Walory i użyteczność rozwojowa

Jak wynika z badań naukowych w dziedzinie neurokognitywistyki uczenie się nowego języka obcego wpływa korzystnie na rozwój sieci neuronów w mózgu, znacznie bardziej niż doskonalenie już poznanego języka obcego. Ma to istotne znaczenie w rozwoju dzieci i młodzieży oraz w hamowaniu procesów degeneracji komórek neuronalnych u osób starszych będących w wieku emerytalnym. Uczenie się języka esperanto jest szczególnie korzystne w tych procesach, bowiem język ten jest pozbawiony wyjątków gramatycznych, ma prostą fleksję, elastyczną konstrukcję zdań, umożliwia kreatywne tworzenie ad hoc słów przez mówiącego, które będą zrozumiałe dla rozmówcy, mimo, że wcześniej ich nie słyszał. Cechy te przyspieszają i urozmaicają procesy rozwoju mózgu eliminując koncentrację ucznia na mało produktywnych wyjątkach i wszelkiego rodzaju złożoności edukacyjnej języków etnicznych. Cały ten balast odpada.

 W tym kontekście należy zwrócić uwagę na 2 sprawdzone kierunki zastosowania esperanta w nauce dzieci i młodzieży.

Jednym z nich są walory propedeutyczne nauki esperanta jako przedsionka do poznawania innych języków obcych. Doświadczenia pokazują, że uczenie się esperanta przez dzieci jako pierwszego języka obcego w trybie szkolnym (tj. 1-2 lekcje tygodniowo przez okres 1-2 lat) przynosi istotne efekty przyspieszające po przejściu potem na naukę indoeuropejskiego języka obcego.

Drugim są walory akceleracyjne uczenia się esperanta, tj. przyspieszenie i wzmocnienie efektów nauczania innego  (obowiązkowego) języka obcego równolegle z językiem esperanto. Uczenie się języka esperanto traktowane jest jako tzw. akcelerator multilingwalny. W obu tych przypadkach mamy do czynienia ze wzrostem świadomości językowej ucznia i to w sposób implicytny, a więc nie wymagający wyuczania się reguł gramatycznych danego języka. Pogłębiona świadomość językowa ucznia wpływa pozytywnie także na opanowywanie języka nauki szkolnej (na ogół ojczystego).

Innym walorem jest w obu tych przypadkach satysfakcja z własnych postępów ucznia i budowanie wiary we własne możliwości językowe. Znamienne, że jest to widoczne szczególnie u uczniów z niższym lub obniżonym potencjałem intelektualnym.

Walory i użyteczność komunikacyjna

Wszystkie postawy środowisk esperanckich łączy przekonanie, że język esperanto jako język komunikacyjnie pełnosprawny i znacznie łatwiejszy do nauczenia się w stosunku do innych języków indoeuropejskich jest swego rodzaju ułatwiaczem w kontaktach ponadetnicznych, a jego społeczna użyteczność zależy wprost od możliwości dotarcia do innych osób potrafiących się nim posługiwać w tego typu kontaktach.

Jedną z cech społeczności esperanckich jest wygaszenie znaczenia etniczności dotyczącej pochodzenia interlokutorów jako czynnika konfliktogennego. W tych środowiskach różnice pochodzenia etnicznego interlokutorów nie są czynnikiem w jakimkolwiek stopniu dyskryminującym lub dającym pozycję uprzywilejowaną (jak np. bycie Anglikiem w kontaktach w języku angielskim z innymi Europejczykami), a różnorodność ta jest wręcz afirmowana. Można to określać jako etniczną indyferentność (neutralność) środowisk esperanckich. W przeciwieństwie do tego sam język esperanto nie jest etnicznie neutralny, jest bowiem głęboko osadzony w językach i kulturze głównych europejskich rodzin językowych (romańskich, germańskich i słowiańskich). Nie należy tych dwóch rozróżnień mylić.

Warto też odróżnić społeczną i indywidualną użyteczność opanowania języka obcego. Ta pierwsza mierzona może być masowością okazji do kontaktów w danym języku obcym na poziomie ponadetnicznym, ta druga zaś możliwością doboru, wyselekcjonowania sobie interlokutorów do indywidualnych potrzeb własnych. Języki obce nauczane masowo mają po ich dobrym opanowaniu stosunkowo wysoką komunikacyjną użyteczność społeczną, języki opanowywane rzadko mają tak mierzoną użyteczność społeczną niską, ale mogą mieć użyteczność indywidualną wysoką (realnie często wyższą od języków nauczanych masowo), zależnie od sieci łatwo dostępnych głębszych kontaktów indywidualnych: w przypadku esperanta etnicznie nieograniczoną, a w przypadku języków etnicznych ograniczoną tylko do etni językowo-kulturowej interlokutora (np. znajomość węgierskiego dla Polaka i vice versa nie wychodzipoza te 2 etnie).

Inne walory poznania i przyswojenia języka esperanto

Poza w/w użytkownicy esperanta wskazują na inne walory jego poznania. Np. przyjemność poznawczą z „buszowania” po esperancie jako języku lub walory społeczne z przebywania w środowiskach esperanckich: wielostronne kontakty międzynarodowe i przyjaźnie, pasje, hobby, spędzanie czasu wolnego, rozwój zawodowy, udogodnienia w zwiedzaniu innych krajów z pomocą lokalsów znających esperanto. Zauważalna jest też dość duża liczba par różnojęzycznych kontaktujących się na co dzień między sobą i ewentualnie z dziećmi w języku esperanto.

Kultura esperancka

Społeczności esperanckie funkcjonują od ponad 130 lat. Jak każda trwale funkcjonująca społeczność o wielogeneracyjnej historii wytworzyła ona swoją specyficzną kulturę. Jest to zarówno kultura wysoka oparta o język jak i kultura dnia codziennego.

W ramach kultury wysokiej jest wiele sfer, np. oryginalnie esperancka proza, poezja i piosenka, teatry i zespoły estradowe, rozgłośnie radiowe, filmy, wydawnictwa, prasa. Dobrym przykładem jest tu Literatura Foiro, czasopismo literackie na wysokim poziomie wydawane od ponad 50 lat.

Jeśli chodzi o kulturę dnia codziennego, to manifestuje się ona przede wszystkim w trakcie pobytowych imprez esperanckich takich jak kongresy, festiwale, seminaria, pobyty edukacyjne, wczasy. Obejmuje sposób odnoszenia się do innych, mitologię esperancką, śpiewane piosenki, symbolikę tożsamościową (flaga, hymn), itp.